Papua, eneo la mashariki kabisa mwa Indonesia, ni nyumbani kwa urithi wa lugha na tamaduni uliosheheni. Ikiwa na zaidi ya lugha 428 za asili, eneo hili lina mojawapo ya utofauti mkubwa zaidi wa lugha duniani. Hata hivyo, urithi huu wa lugha uko hatarini kutoweka kutokana na kupungua kwa idadi ya wazungumzaji wa lugha za asili, hasa miongoni mwa vijana. Kujibu hali hii, Balai Bahasa Papua (Kituo cha Lugha cha Papua), chini ya Wizara ya Elimu, Utamaduni, Utafiti na Teknolojia, imeanzisha juhudi za kuhuisha na kuhifadhi lugha hizi. Makala hii inachunguza juhudi za kituo hiki, changamoto zake, na athari pana kwa uhifadhi wa utamaduni.
Uharaka wa Kuhuisha Lugha
Lugha si tu vyombo vya mawasiliano; ni hazina za utamaduni, utambulisho na urithi wa jadi. Katika Papua, lugha nyingi za asili ziko hatarini kutoweka, huku nyingine tayari zikitoweka kabisa kwa kukosa wazungumzaji. Kwa mfano, lugha kama Tandia huko Teluk Wondama na Air Matoa huko Kaimana hazina tena wazungumzaji waliobaki, hivyo kutangazwa kuwa zimekufa.
Kupungua kwa idadi ya wazungumzaji wa lugha asili, hasa vijana, kunachochea tatizo hili. Kadiri kizazi kipya kinavyozidi kutumia lugha kuu kama Kiindonesia, uhamishaji wa lugha za asili unapungua, na hivyo kusababisha kutoweka kwake polepole. Kutambua hali hii, Balai Bahasa Papua imeongeza juhudi zake kupambana na hali hiyo kupitia programu mbalimbali na ushirikiano.
Mikakati ya Kistratejia ya Balai Bahasa Papua
- Festival Tunas Bahasa Ibu (FTBI)
Mojawapo ya programu kuu ni Festival Tunas Bahasa Ibu, tukio la kitamaduni linalolenga kukuza na kusherehekea lugha za asili. Tangu mwaka 2022, tamasha hili limekuwa likifanyika kila mwaka, likihusisha wanafunzi kutoka shule mbalimbali za Papua ambao huonesha maigizo ya hadithi, ushairi, na nyimbo za jadi kwa lugha zao. Mwaka 2024, tamasha hilo liliwakilisha lugha kutoka wilaya 10, ikiwa ni pamoja na Sentani, Tobati, na Biak.
Tamasha hili lina malengo mengi: linatoa jukwaa kwa vijana kushiriki katika urithi wao wa lugha, linaongeza fahari kwa utambulisho wao wa kitamaduni, na linatilia mkazo umuhimu wa kuhifadhi lugha.
- Mafunzo kwa Walimu na Uundaji wa Mitaala
Kwa kuelewa nafasi muhimu ya walimu katika kurithisha lugha, Balai Bahasa Papua imeendesha mafunzo mengi kwa walimu. Warsha hizi hulenga kuwawezesha walimu kufundisha lugha za asili kwa ufanisi. Kwa mfano, huko Biak, walimu 50 walipata mafunzo maalum ya kuandaa moduli za lugha ya asili kwa shule za msingi.
Zaidi ya hayo, kituo hiki hushirikiana na serikali za mitaa kuingiza lugha za asili katika mitaala ya shule kama somo la maudhui ya ndani (muatan lokal), kuhakikisha kuwa wanafunzi wanapata elimu rasmi kwa lugha zao za mama.
- Ushirikiano na Jamii na Serikali za Mitaa
Jitihada za kuhuisha lugha hazijazingatia tu mashuleni. Balai Bahasa Papua inajihusisha kikamilifu na jamii na serikali za mitaa ili kujenga uwajibikaji wa pamoja wa kuhifadhi lugha. Huko Jayapura, kituo hicho kilishirikiana na serikali ya eneo hilo kuandaa Tamasha la Lugha ya Sentani, lililojumuisha maigizo ya kisanaa kwa lugha ya Sentani yaliyowasilishwa na wanafunzi kutoka shule mbalimbali.
Aidha, kituo hiki kimefanya kazi na serikali za mitaa kutunga sheria ndogo (Perda) kuhusu uhifadhi wa lugha, hivyo kuweka msingi wa kisheria kwa juhudi endelevu za uhuishaji wa lugha.
Changamoto katika Kuhifadhi Lugha
Licha ya juhudi hizi za pamoja, kuna changamoto kadhaa zinazozuia mafanikio kamili ya kuhifadhi lugha za asili za Papua:
- Miji na Uhamiaji: Kadiri watu wanavyohamia mijini kutafuta fursa bora, wengi wao hupokea na kutumia lugha kuu, hali inayopunguza matumizi ya lugha za asili.
- Ukosefu wa Rasilimali za Maandishi: Lugha nyingi za asili hazina mifumo sanifu ya maandishi wala vifaa vya kufundishia, jambo linalowapa walimu na wanafunzi ugumu mkubwa.
- Uwiano Mdogo Katika Vyombo vya Habari: Lugha za asili hazina uwakilishi wa kutosha katika vyombo vya habari, jambo linalopunguza mwonekano na matumizi yake katika maisha ya kila siku.
- Mabadiliko ya Lugha Kati ya Vizazi: Vijana wengi wanaona lugha za asili kuwa hazina faida, hivyo hupendelea kutumia lugha zinazozungumzwa zaidi, hasa Kiindonesia.
Athari Pana za Kupotea kwa Lugha
Kutoweka kwa lugha haimaanishi tu kupotea kwa maneno, bali kunawakilisha kufutwa kwa mitazamo ya kipekee ya dunia, mila, na mifumo ya maarifa. Lugha za asili zinaakisi hekima ya karne nyingi kuhusu ikolojia, tiba za jadi, na mpangilio wa kijamii. Kupotea kwake hupunguza utofauti wa fikra na maonyesho ya utamaduni wa kibinadamu.
Zaidi ya hayo, upotevu wa lugha unaweza kusababisha jamii za asili kukumbwa na mgogoro wa utambulisho, kwani lugha inahusiana moja kwa moja na utambulisho wa kitamaduni. Kwa hiyo, kuhifadhi lugha za asili si tu jukumu la kilugha, bali pia la kitamaduni na kijamii.
Mwelekeo wa Baadaye na Mapendekezo
Ili kuboresha ufanisi wa juhudi za kuhuisha lugha, mikakati kadhaa inaweza kuzingatiwa:
- Hati za Kidijitali na Rasilimali: Kuendeleza majukwaa ya kidijitali kwa ajili ya kuhifadhi na kusambaza lugha za asili kunaweza kusaidia kupatikana kwa nyenzo za kujifunzia kwa urahisi.
- Uhamishaji wa Lugha Kati ya Vizazi: Kuhamasisha wazee kuwafundisha vijana lugha zao za asili kunaendeleza urithi wa kiutamaduni na kuimarisha uhusiano wa vizazi.
- Kuingizwa katika Sera za Kitaifa: Kujumuisha juhudi za kuhifadhi lugha katika sera za maendeleo za kitaifa kunahakikisha upatikanaji wa rasilimali na usimamizi wa kitaifa.
- Ushirikiano na Taasisi za Lugha: Kushirikiana na vyuo vikuu na taasisi za utafiti kunaweza kutoa msaada wa kitaalamu na kiufundi kwa nyanja ya uhuishaji wa lugha.
Hitimisho
Balai Bahasa Papua lina nafasi muhimu katika kulinda urithi wa lugha wa Papua kupitia programu na juhudi zake mbalimbali. Ingawa changamoto bado zipo, juhudi za pamoja za kituo hiki, jamii za ndani, na serikali za mitaa zinatoa matumaini kwa uhai wa lugha za asili. Kuhifadhi lugha hizi si tu kuhusu mawasiliano, bali ni kuheshimu na kuendeleza urithi tajiri wa utamaduni unaoelezea utambulisho wa Papua. Kupitia dhamira thabiti na ushirikiano endelevu, utofauti wa lugha wa Papua unaweza kuhifadhiwa kwa vizazi vijavyo.
