Katika shule ndogo ya msingi iliyo karibu na pwani ya Kisiwa cha Biak, Yelma mwenye umri wa miaka 10 anasimama mbele ya wanafunzi wenzake, akikariri wimbo wa kitamaduni katika lugha ya Biak. Ni sehemu ya darasa lake la kitamaduni la kila wiki la mtaani—hapo awali ilikuwa shughuli ya ziada, sasa ni sehemu rasmi ya mtaala wa shule yake. Katika eneo la Biak Numfor Regency, matukio kama haya yanazidi kuwa ya kawaida, serikali ya eneo hilo inapotambulisha rasmi lugha ya Kibiak katika madarasa ili kuhakikisha kuwa inadumu kwa vizazi vijavyo.
Sera hii—iliyoanzishwa na Ofisi ya Elimu na Utamaduni ya Biak Numfor kwa ushirikiano na Wakala wa Lugha ya Papua—inaashiria hatua muhimu katika juhudi za uhifadhi wa utamaduni katika eneo hili. Kupitia kile kinachojulikana nchini Indonesia kama “muatan lokal,” au maudhui ya mitaala ya mitaala, serikali inatarajia kuhakikisha kwamba mojawapo ya lugha za asili zinazozungumzwa sana za Kipapua na ambazo ziko hatarini kutoweka inaendelea kuishi sio tu katika nyumba au sherehe za kitamaduni, lakini katika msamiati wa kila siku wa kizazi kijacho.
Sera shupavu, yenye Mizizi ya Uharaka
Mpango huo ulianza kutekelezwa kwa dhati katika mwaka wa shule wa 2023/2024, baada ya miaka mingi ya wasiwasi juu ya kupungua kwa matumizi ya lugha za kiasili nchini Papua. Kibiak, lugha ya Kiaustronesia inayozungumzwa huko Biak Numfor na visiwa vinavyozunguka, bado ina maelfu ya wasemaji. Lakini wanaojua vizuri mazungumzo ya kila siku ni watu wazima zaidi, huku vijana wakizidi kuwasiliana kwa lugha ya Bahasa Indonesia au Papuan Malay.
“Tulikuwa tunaanza kuona pengo la vizazi,” alisema Jimmy CR Kapissa, Naibu Rejenti wa Biak Numfor. “Watoto walielewa lugha, lakini hawakuweza kuizungumza kwa ujasiri. Hiyo ni ishara ya onyo.”
Ili kukabiliana na hili, serikali ya mtaa ilichukua hatua madhubuti—kuifanya Biak kuwa somo la lazima katika shule za msingi na sekondari, kuwafundisha walimu wanaojua lugha hiyo kwa ufasaha, na kuandaa nyenzo za kujifunzia kutoka kwa vitabu vya kiada hadi mazoezi yanayotegemea ngano. Lengo la muda mrefu ni kupitisha udhibiti wa kikanda ambao unaamuru matumizi ya Biak katika taasisi zote za elimu katika eneo zima.
Madarasa kama Ngome za Kitamaduni
Utekelezaji wa mtaala wa lugha ya Biak sio tu wa ishara. Inahusisha programu za mafunzo ya walimu, muundo wa mafundisho, na ukuzaji wa rasilimali. Kulingana na Ofisi ya Elimu, zaidi ya waelimishaji 50 wa ndani wamefunzwa kutoa madarasa ya lugha, wengi wao wakiwa wazungumzaji asilia walioajiriwa kutoka kwa jamii za wenyeji. Walimu hawa pia wanahimizwa kuunda jumuiya za mazoezi, ambapo wanashiriki nyenzo na mbinu za kufufua maarifa ya jadi kupitia ufundishaji wa kisasa.
“Sio tu kuhusu msamiati,” mwalimu mmoja kutoka Wilaya ya Yendidori alisema. “Tunafundisha nyimbo, mafumbo, salamu, na hata vicheshi katika Biak. Lugha hubeba utamaduni-tukipoteza maneno, tunapoteza hadithi.”
Ahadi hii inazingatiwa. Mapema mwaka wa 2025, Wizara ya Elimu na Utamaduni ilimtunuku Biak Numfor kwa umahiri wake wa kufufua lugha ya kieneo. Wanafunzi kutoka katika mpango huo wameendelea kushindana katika “Tamasha la Tunas Bahasa Ibu,” tamasha la kitaifa la lugha-mama, linalowakilisha Papua katika matukio yaliyofanyika Jakarta.
Dalili hizi za mafanikio ni zaidi ya sherehe tu. Yanafichua njaa kubwa miongoni mwa jamii za wenyeji—hasa wazazi na wazee—kuungana tena na mila za kiisimu ambazo ukoloni, uigaji wa kitaifa, na usasa kwa muda mrefu ulikuwa umeziweka kando.
Microcosm ya Mgogoro Kubwa Zaidi
Mpango wa Biak haufanyiki katika ombwe. Ni sehemu ya mapambano mapana kote Papua, ambayo inashikilia mkusanyiko mkubwa zaidi wa lugha za kienyeji popote nchini Indonesia. Wataalamu wanakadiria kuwa kuna lugha tofauti za kiasili kati ya 270 na 280 zinazozungumzwa kote katika mikoa ya Papua na Papua Magharibi—ikiwa ni takriban asilimia 40 ya lugha zote nchini Indonesia.
Hata hivyo, utofauti huu mkubwa hufunika mgogoro mkubwa: nyingi za lugha hizi ziko ukingoni mwa kutoweka. Kulingana na wataalamu wa lugha na mashirika yanayofuatilia lugha zilizo hatarini kutoweka, angalau lugha 50 za Kipapua zimeainishwa kuwa zilizo hatarini kutoweka, huku baadhi kama Usku, Saponi, au Tause zikiwa zimesalia wasemaji wasiozidi mia moja—wengi wao wakiwa wazee.
Sababu moja kuu nyuma ya kushuka huku ni mabadiliko ya mifumo ya mawasiliano ya kila siku. Wapapua wanapohamia maeneo ya mijini au kuingiliana zaidi na watu wa nje, lugha zinazotawala—Bahasa Indonesia na Papuan Malay—zinakuwa muhimu kwa uhamaji wa kijamii na kuendelea kuishi. Ndoa za watu wengine, taasisi za kidini, na vyombo vya habari vinaimarisha hali hii. Wakati huo huo, lugha za kiasili zinazidi kuzungumzwa nyumbani tu, ikiwa hata hivyo.
Katika baadhi ya kaya, watoto wanaelewa lugha yao ya kienyeji lakini wanasitasita kuitumia, wakiiona kuwa imepitwa na wakati au haina umuhimu. Wanaisimu huita hii hatua ya “kizazi cha mwisho” ya kifo cha lugha-ambapo kizazi kimoja kinaelewa lugha lakini hakiwezi kuipitisha kikamilifu.
Kuhifadhi Zaidi ya Maneno
Hii ndiyo sababu hatua ya Biak Numfor ni muhimu sana. Inajaribu kubadili mwelekeo huu kupitia hatua za kitaasisi. Badala ya kungoja familia au wazee wa kitamaduni wapitishe lugha, serikali inaingilia-kutoa muundo, uhalali, na rasilimali.
Shule ni sehemu moja tu ya equation. Ofisi ya Elimu pia inafanya kazi ili kukuza Biak katika matukio ya umma, mawasiliano ya serikali, na vyombo vya habari vya ndani. Vituo vya redio vinaanza kutangaza huko Biak, na mashindano ya kusimulia hadithi na mashairi yanazidi kupata umaarufu miongoni mwa vijana.
Juhudi hizi za pande nyingi hutumikia lengo kubwa zaidi: kurudisha Biak katika maisha ya umma, kumpa usawa na Bahasa Indonesia kama lugha ya utambulisho, jamii, na kujivunia.
“Lugha ni sehemu ya utu wetu,” alisema Mchungaji Nikolaus Rumbrawer, mwanatamaduni wa Biak. “Tunapozungumza Biak, tunakumbuka sisi ni nani.”
Mfano kwa Wengine Kufuata?
Wengi katika sekta ya elimu wanatumai Biak Numfor inaweza kutumika kama kiolezo cha maeneo mengine ya Papua. Ingawa eneo la kitamaduni hutofautiana kutoka mahali hadi mahali—lugha za Kipapua huanzia Kiaustronesia hadi familia zilizotengwa za Wapapua—kanuni za kimsingi ni zile zile: usaidizi wa kitaasisi, ushiriki wa vijana, na matumizi yenye maana katika maisha ya kila siku.
Baadhi ya maeneo, kama vile Yapen na Jayawijaya, yanaanza kutumia programu sawa, kwa kutambua hitaji la dharura la kulinda lugha zao dhidi ya kutoweka kimya kimya.
Changamoto, hata hivyo, iko katika kiwango na uendelevu. Jiografia ya Papua ni ngumu, idadi ya watu imetawanyika, na rasilimali zake za elimu ni chache. Sio mashirika yote yaliyo na miundombinu au wafanyikazi waliofunzwa kuunda programu za lugha kutoka mwanzo.
Bado mfano wa Biak unaonyesha kuwa palipo na utashi wa kisiasa na uungwaji mkono wa jamii, mabadiliko yanawezekana.
Zaidi ya Uhifadhi: Kuelekea Uwezeshaji
Uhifadhi wa lugha mara nyingi huonwa kuwa jambo la kuhuzunisha—kuhusu kuokoa yaliyopita. Lakini katika Biak, mbinu ni kuangalia mbele. Lugha, katika muktadha huu, inakuwa chombo cha uwezeshaji, kuwapa Wapapua vijana kufikia mizizi yao huku pia ikiwaweka msingi katika ulimwengu wa utandawazi.
Ujuzi wa lugha ya ndani umesaidia hata kuboresha ufahamu wa jumla wa kusoma na utendaji wa utambuzi miongoni mwa wanafunzi wa shule za msingi, kulingana na Ofisi ya Elimu. Watoto wanaoanza kujifunza katika lugha ya mama huwa wanafanya vyema katika masomo mengine pia.
Zaidi ya hayo, harakati ya kufufua Biak imefufua upya shauku ya ngoma ya kitamaduni, muziki, na historia simulizi. Semi hizi za kitamaduni sasa zinarejeshwa darasani, zikiunganisha lugha nyuma na sanaa na hekima ambayo hapo awali ilibeba vizazi.
Hitimisho
Katika enzi ya kuharakisha utandawazi, ambapo utambulisho wa wenyeji mara nyingi huzaa lugha na tamaduni zinazotawala, Biak Numfor amechukua msimamo wa kijasiri na wa matumaini. Kwa kuifanya lugha ya Biak kuwa sehemu ya mtaala wake wa shule, sio tu kulinda maneno—ni kurejesha kumbukumbu, utamaduni, na utambulisho.
Kote Papua, mamia ya lugha zingine sasa zinakabiliwa na tishio kama hilo ambalo Biak alipata. Lakini kuibuka tena kwa Biak katika shule kunathibitisha kuwa kushuka sio kuepukika. Kwa sera sahihi, ushirikishwaji wa jamii, na kujitolea kielimu, hata lugha zilizo hatarini zinaweza kupata maisha mapya katika sauti za watoto.
Iwapo juhudi hii itakuwa mwongozo wa uamsho mpana wa lugha nchini Papua bado haijaonekana. Lakini kwa sasa, katika madarasa kutoka Bosnik hadi Korem, Biak inazungumzwa tena—sio kama masalio ya zamani, lakini kama lugha hai yenye siku zijazo.